Opvoeding in democratie

Aldus schrijver Thomas Rosenboom in een pamflet ter gelegenheid van de door hem uitgesproken Kellendonklezing in februari 2005. Onverbloemd en niet vleiend spreekt hij zijn verbazing uit over de centrale positie die het Nederlandse kind in de wereld van volwassenen is gaan innemen. Sprak de pedagoog Langeveld in 1952 over ‘loeien, brullen, kletsen als eindeloos geleuter, gillen en gieren, jengelen en zeuren’, Rosenboom ergert zich aan de schreeuwerigheid, het getrek, het ongeremde, het agressieve. Hoe dat komt weet hij ook niet, maar als mogelijke verklaringen draagt hij aan: de welvaart, de democratiseringsgedachte en het hoge gehalte aan pedagogen en pedagogische artikelen.

Zolang er tussen Groningen en Middelburg menselijk leven is vastgesteld, hebben de bewoners elkaar in opperste onverdraagzaamheid bestreden. Hollanders tegen Friezen, Hoeken tegen Kabeljouwen, Vosmeer de Spie tegen Gysbreght van Aemstel, papen tegen calvinisten, gereformeerden tegen remonstranten, republikeinen egen oranjeklanten, heren tegen knechten, Ajacieden tegen Feyenoorders, mevrouw Verdonk tegen imams – het land heeft altijd op de rand van burgeroorlog gebalanceerd. Weliswaar hebben de rivalen allengs leren inzien dat hun oorlogen niet echt gewonnen konden worden, en is het bakkeleien overgegaan in gedogen en ‘de boel bij mekaar houden’, maar dat heeft intussen geleid tot weer geheel nieuwe burenruzies

Democratie zoals wij die in Nederland en de rest van de westerse wereld kennen, is geen vanzelfsprekende verworvenheid. Menselijk gedrag is niet automatisch democratisch gedrag en ook de democratische samenlevingsstructuur ontstaat door keuzes die telkens opnieuw gemaakt moeten worden.

Zowel de term ‘democratie’ als de term ‘opvoeding’ zijn op zijn zachtst gezegd meerduidige begrippen. Ook een ‘opvoeding tot democratisch medeburger’ bevat niet bepaald een richtlijn of handleiding voor opvoeders; hoezeer het ook appelleert aan onze goede bedoelingen als ouders en professionele opvoeders. Sinds ik ‘ja’ zei op het verzoek om een bijdrage te leveren aan deze discussie heb ik met meer dan normale belangstelling de discussies in de pers gevolgd. Dit heeft mijn bange vermoeden bevestigd dat het begrip ‘democratie’ door politieke partijen, medeburgers en journalisten veelvuldig en met verschillende betekenissen wordt gebruikt.

Verslag van een paneldebat door Ellen Kensmil

Personalia

Veel politici hebben de onverwoestbare neiging democratie te reduceren tot een systeem van regels en instituties. Wanneer ze klagen over de kloof tussen burger en politiek, leggen ze de oorzaak daarvan graag bij de staatkundige instellingen en verwijten ze de burger dat hij van de spelregels te weinig weet heeft. Morrelen aan de instituties en hameren op burgerschapsopvoeding komen dan ook meestal als probate oplossingen uit de bus. Democratie gaat echter over heel veel meer. Democratie kan ook opgevat worden als de wijze waarop de samenleving vorm geeft aan maatschappelijke en intermenselijke contacten. Wanneer we democratie zo definiëren, is het niet zo moeilijk om volksregering tot algemeen belang te bestempelen.

Vragen over het functioneren van de democratie hangen nauw samen met vragen over opvoeding en onderwijs. Vanaf het prille begin van de democratie in Athene hebben pedagogische en politieke denkers zich beziggehouden met de vraag hoe burgers (demos) het beste voorbereid kunnen worden op hun deelname aan het bestuur (kratos) van de samenleving. Hoewel de complexe gemondialiseerde wereld van tegenwoordig in weinig tot niets meer lijkt op de Atheense polis, heeft het vraagstuk van de relatie tussen opvoeding, onderwijs en democratie nog niets aan urgentie en actualiteitswaarde ingeboet.