Naar een democratische inclusieve pedagogie voor het jonge kind. De erfenis van het Step by Step programma
Omschrijving
Een stem geven aan de belangrijkste actoren van een succesvol grootschalig programma voor jonge kinderen
Sinds ik begon te werken in kinderopvang en kleuteronderwijs, eerst als pedagogisch coach en later als onderzoeker aan de Universiteit Gent, ben ik gefascineerd door de volgende twee vragen: Wat maakt dat sommige mensen open staan om hun praktijk te veranderen om tegemoet te komen aan de behoeften van alle kinderen en families? En wat maakt dat anderen tijdens hun carrière hun praktijk slechts heel weinig aanpassen aan nieuwe uitdagingen ? In de verschillende landen waar ik heb gewerkt als consultant en waar ik voorzieningen voor jonge kinderen heb bezocht, ben ik getuige geweest van hetzelfde fenomeen: voor elke voorziening die inspeelt op de uitdagingen van de huidige maatschappij, blijft een andere voorziening voor jonge kinderen jaar na jaar een pedagogische praktijk naar kinderen en ouders aanbieden van middelmatige kwaliteit. Deze interesse voor wat leerkrachten en opvoeders aanzet om hun praktijk voortdurend te optimaliseren heeft me ook in contact gebracht met het SbS programma.
In 2004, het jaar dat acht Oost-Europese landen toetraden tot de Europese Unie, werd ik voor het eerst uitgenodigd op de jaarlijkse conferentie van de International Step by Step Association (ISSA) in Jerevan. Op dat moment bestond het netwerk van ISSA uitsluitend uit medewerkers uit de voormalige communistische landen van Oost-Europa en Centraal-Azië. Vanaf het eerste moment was ik gefascineerd door de betrokkenheid en verbondenheid van de leden van ISSA. In de daaropvolgende jaren kreeg ik de kans om door mijn werk voor UNICEF Step by Step programma's te bezoeken in verschillende Oost-Europese landen. Meer en meer raakte ik geïnteresseerd in de doeltreffendheid van Step by Step bij het introduceren van ouderparticipatie en een kindgerichte benadering in voorzieningen voor jonge kinderen. Daarnaast was ik onder de indruk van de succesvolle manier waarop binnen SbS kinderen met speciale zorgbehoeften en etnische minderheidsgroepen werden geïntegreerd in de voorzieningen voor jonge kinderen. Zo raakte ik als West-Europeaan geïnteresseerd in dit programma voor jonge kinderen dat in de voormalige communistische landen op grote schaal werd geïmplementeerd. Toen de Open Society Foundations besloten om de financiering van hun programma voor jonge kinderen in 2020 stop te zetten, nam ik contact op met Sarah Klaus, de directeur van het Early Childhood Program van Open Society, en ik stelde voor om een boek te schrijven over de ervaringen van 30 jaar Step by Step. We nodigden Tatjana Vonta, die het Step by Step programma had geleid in Slovenië en die ervaring had als trainer en expert in verschillende landen, uit om ons team te vervoegen. De drie auteurs besloten om het boek te baseren op interviews en focusgroepen met de belangrijkste actoren van het programma en met internationale experts die het programma gedurende die periode hebben gevolgd. De transcripties van de interviews en focusgroepen met 43 mensen beslaan in totaal meer dan 600 pagina's. Deze getuigenissen geven de mogelijkheid om niet alleen te onderzoeken wat er tijdens het programma gebeurd is, maar ook hoe en waarom het werkte in de praktijk. Aan de belangrijkste actoren van het SbS programma werd niet alleen gevraagd wat de sterktes, maar ook wat de uitdagingen waren waar het programma mee geconfronteerd werd. De auteurs hadden ook toegang tot ongepubliceerde rapporten van Step by Step, die een kader boden voor de verhalen van de geïnterviewden. Het boek biedt interessante inzichten in het soort leiderschap dat nodig is om de overgang van een traditionele aanpak waar de leerkracht centraal staat naar een meer democratische en inclusieve pedagogie succesvol te maken. Dit artikel beschrijft de context begin de jaren negentig na de val van de Berlijnse muur , toen het programma werd gelanceerd, en daarna gaan we dieper in op de factoren die bijgedragen hebben tot het succes van het Step by Step programma.
Het was gewoon een magische tijd' (Liz Lorant, pionier van SbS)
In 1994 begon de Open Society Foundation aan een dertig jaar durend programma voor jonge kinderen met de lancering van Step by Step. Step by Step was een antwoord op de sociale en politieke overgang naar democratie die zich voltrok in Centraal- en Oost-Europa en de voormalige Sovjet-Unie en groeide uit tot één van de grootste programma’s voor jonge kinderen ooit. De fluwelen revoluties die alle lagen van de samenleving in Centraal en Oost-Europa en Eurazië beïnvloedden na de val van de Berlijnse Muur en de ineenstorting van de Sovjet-Unie, creëerden een momentum voor ouders en leerkrachten om een democratische en inclusieve aanpak te introduceren voor het opvoeden van jonge kinderen. Het Step by Step programma was geïnspireerd op de ideeën van de Amerikaanse pedagoog John Dewey (1859-1952). Volgens Dewey heeft onderwijs een cruciale rol in het vormen van nieuwe democratische burgers. ‘Democratie moet met elke generatie opnieuw geboren worden en onderwijs is de vroedvrouw.’ (Dewey 1993, 122). Ook de pioniers van Step by Step wilden na het autoritaire communistische bewind de jonge kinderen voorbereiden om te functioneren in een democratische samenleving. Na de val van de muur bleven de voormalige communistische landen achter met een onderwijssysteem voor jonge kinderen waarin alles van bovenaf werd opgelegd. Leraren en opvoeders moesten vooral in de voormalige Sovjetunie op elk moment van de dag uitvoeren wat het nationale curriculum voorschreef. Vandaar dat het Step by Step programma veel autonomie wilde geven aan de leerkrachten en de opvoeders, zoals dit citaat illustreert.
"We waren niet dogmatisch. We deden echt ons best om te zeggen: "Dit is iets wat we aan jullie geven. Laten we eens kijken hoe het werkt. Je hoeft dit niet op precies dezelfde manier te doen. Dit is van jou. Er zijn bepaalde dingen die fundamenteel zijn, maar dit is van jou." (Roxane Kaufman, SbS-expertteam; p.187)
Deze democratische, participatieve aanpak stond centraal in een zes weken durende training in de Verenigde Staten. Voor elk van de eerste 15 landen die aan het programma deelnamen werden twee ECE experten (een project coördinator en een trainer) naar de opleiding in de VS gestuurd. Na de training in de VS werden deze experten leidende actoren in het veranderingsproces in hun land. Door de autonomie die de experten kregen ervaarden zij een ‘ownership’ ( eigenaarschap) over de waarden en principes van de SbS pedagogie. Uit de interviews en de evaluaties blijkt hoe succesvol dit investeren in het opbouwen van eigenaarschap en een warm klimaat van vertrouwen was om een inclusieve en kindgerichte aanpak te introduceren op alle niveaus van het onderwijs voor jonge kinderen.
"Het komt vaak neer op vertrouwen. Kun je als leerkracht de controle over je klaslokaal uit handen geven en de kinderen vertrouwen zonder het gevoel te hebben dat je rol minder wordt? Ik denk dat het ook belangrijk was dat we vertrouwen opbouwden bij de experten, de directeuren en zij die het curriculum uitschreven. ” (Kate Burke Walsh, expert VS, SbS-team; p.187)
Het opbouwen van vertrouwen, het aanmoedigen van actieve deelname van leerkrachten, ouders en kinderen en het introduceren van een warme benadering en responsiviteit, gecombineerd met een hoog niveau van professionaliteit en ervaring waren essentieel voor het succes van het programma. Deze voorwaarden voor een succesvol ECE programma bleken nog belangrijker bij het werken met groepen die uitsluiting ervaren (etnische minderheden, kinderen met speciale zorgbehoeften).
Het Step by Step programma was gebaseerd op het Amerikaanse Head Start programma, een breed programma dat kon aangepast worden aan de verschillende contexten van de staten binnen de VS. Deze openheid en flexibiliteit stelde praktijkmensen en trainers in de voormalige communistische landen in staat om “fouten te maken”, om te reflecteren over de dagelijkse praktijk en om nieuwe pedagogische praktijken te ontwikkelen, aangepast aan diverse sociale en culturele contexten.
“Je kunt dingen altijd anders doen, maar je weet nooit of het zal werken. Dit SbS programma gaf de contouren aan waarbinnen we konden experimenteren. We hadden zoveel vrijheid om verschillende methoden uit te proberen. We hadden de kans om fouten te maken en opnieuw te beginnen”. (Alena Panikova, voormalig SbS directeur, Bratislava; p.185)
Systemen veranderen wanneer mensen veranderen
Step by Step werd oorspronkelijk gelanceerd door het netwerk van nationale stichtingen van de Open Society Foundation. Vijf jaar later werden per land Step by Step NGO’s (Niet Gouvernementele Organisaties-onze vzw’s) opgericht voor jonge kinderen en daarnaast werd voor alle landen die deelnamen aan SbS een internationaal netwerk opgericht, de International Step by Step Association (ISSA). De landelijke SbS NGO’s implementeerden het programma binnen hun land met steun van het ISSA netwerk. De SbS NGO’s gingen de dialoog aan met ministeries van onderwijs in de verschillende landen om te pleiten voor een democratische en inclusieve pedagogie voor jonge kinderen. In de meeste landen die Step by Step implementeerden worden deze SbS NGO’s nog steeds erkend door de ministeries en door het werkveld voor hun expertise. Deze middenveldorganisaties werden de leidende actoren van verandering. Ze ontwikkelden en breidden het Step by Step programma uit en verankerden de onderliggende waarden van het programma in het onderwijssysteem.
Deze SbS NGO’s en opleidingsinstituten boden pedagogische ondersteuning aan (coaching en trainingen). Het aantal leerkrachten dat professionele ondersteuning kreeg van Step by Step organisaties, meestal met steun van het ministerie, was indrukwekkend en overschreed de 200.000 in de eerste tien jaar. In elk land werden ‘modelsites’ opgezet om de voordelen van een kindgerichte aanpak te demonstreren aan kinderen, ouders en leerkrachten die geïnteresseerd waren in het programma. De modelsites werden door veel leerkrachten en opvoeders bezocht en inspireerden hen om hun eigen pedagogische praktijk te veranderen en een kindgerichte en inclusieve aanpak te introduceren. De bezoekers van de modelsites werden geïnspireerd door de uitstekende didactische middelen, door de inrichting van de ruimte en vooral door de aanpak van de leerkrachten en opvoeders en dit wakkerde de interesse van de beleidsmedewerkers aan om de uitbreiding van het programma mee te financieren.
Democratische en inclusieve praktijken op alle niveaus van het onderwijs voor jonge kinderen: vandaag belangrijker dan ooit
Vandaag woedt er een oorlog in Europa en in een aantal Europese landen is er een beangstigende en uitgesproken verschuiving naar autoritarisme. De integratie van minderheden en vluchtelingen staat in vele landen ter discussie. Democratieën worden wereldwijd bedreigd en onderwijs voor jonge kinderen met een democratische en inclusieve focus is in een aantal landen geen prioriteit meer.
In haar interview sprak Phyllis Magrab, een van de pioniers van het Step by Step programma, over een mogelijk kantelpunt in het onderwijs voor jonge kinderen. Ze is er niet zeker van dat een democratische aanpak dezelfde mate van aandacht vanuit het beleid zal krijgen die het de afgelopen jaren heeft gehad:
“Ik kijk naar wat er in de wereld om ons heen gebeurt en stel vast dat die autoritairder wordt, veel minder geïnteresseerd in menselijke ontwikkeling en wat er tussen kinderen en volwassenen gebeurt, en ik vraag me af of dit niet een tegenkracht aan het worden is: dat het opnieuw het belangrijkste wordt dat kinderen en ouders zich aan regels houden. Ik heb geen kristallen bol en kan dus niet de toekomst voorspellen. Maar we moeten positief blijven, het onderwijs voor jonge kinderen is volwassen geworden en er is veel wetenschappelijk onderzoek dat pleit voor een inclusieve democratische aanpak.’ (Phyllis Magrab, Georgetown University, voormalig voorzitter, Early Childhood Program; p.223
Wat kunnen we leren van het SbS programma?
Wat zijn de lessen die we in Nederland kunnen leren van het SbS programma? Welke factoren zijn cruciaal om inclusieve en democratische programma’s succesvol te laten zijn? Eerst en vooral is het belangrijk dat we kiezen voor een breed programma, dat niet te descriptief is, dat niet voorschrijft wat leerkrachten moeten doen. Het is uitermate belangrijk dat een programma kan aangepast worden aan de lokale context. Daarnaast moet een programma dat geïmplementeerd wordt over voldoende capaciteit beschikken, capaciteit wat betreft voldoende goed opgeleide trainers en pedagogische begeleiders, maar ook voldoende capaciteit wat betreft didactische materialen voor leerkrachten en jonge kinderen. Modelsites waarin getoond wordt dat zo een vernieuwde aanpak effectief werkt, zijn heel belangrijk, niet alleen voor leerkrachten, trainers in opleiding, maar ze kunnen ook een belangrijke rol spelen om beleidsmensen enthousiast te maken voor de vernieuwde aanpak. De trainers moeten beschikken over de nodige expertise over inclusieve pedagogie voor jonge kinderen en ook in staat zijn om een klimaat van vertrouwen te scheppen. Zo een warm klimaat van vertrouwen is een essentiële voorwaarde om de leerkrachten en de beleidsmedewerkers ‘ownership’ (eigenaarschap) te laten ontwikkelen over het ingevoerde programma. Ook belangrijk is dat het programma een klimaat schept van openheid en flexibiliteit waarin de leerkrachten de ruimte krijgen om over hun dagelijkse pedagogische praktijk reflecteren en de vrijheid hebben om nieuwe methodes uit te proberen.
De financiering door de Open Society Foundations van het Early Childhood Program is gestopt maar de erfenis van het Step by Step programma leeft voort. De democratie wordt in tal van Europese landen bedreigd en daarom is het heel belangrijk om te leren van de ervaring van dit lange termijn project, dat heeft bijgedragen aan de invoering van democratische, inclusieve pedagogie in meer dan 30 landen in Europa en daarbuiten. In een steeds meer gepolariseerde wereld is onderwijs en opvang voor jonge kinderen die inspeelt op de diversiteit van gezinnen en gemeenschappen, die de betrokkenheid van kinderen en de vindingrijkheid van leerkrachten centraal stelt en die gelijke kansen, inclusie en participatie nastreeft, meer dan ooit relevant.
Het boek Early Childhood Education in Social and Political Transitions: The Legacy of the Open Society Foundations Step by Step Program geschreven door Sarah Klaus, Jan Peeters en Tatjana Vonta, is uitgegeven door Bloomsbury Academic. Het boek kan gratis worden gedownload (Open Access) op de website van Bloomsbury: https://www.bloomsbury.com/us/early-childhood-education-in-social-and-political-transitions-9781350
Op de website van ISSA vind je ondermeer een podcast en een webinar over het boek: https://www.issa.nl/index.php/step_by_step_program
