‘Persoonlijk schuldgevoel’ in opvoedingsperspectief

Omschrijving

‘Persoonlijk schuldgevoel’ in de context van morele opvoeding en cultuur
In de alledaagse taal en in relevante filosofische literatuur wordt op verschillende manieren gesproken over schuld en schuldgevoel. ‘Schuldgevoel’ wordt bij voorbeeld niet altijd goed onderscheiden van ‘schuld hebben’, ‘morele schuld’ en ‘juridische schuld’. (1) Daarom zal ik mijn betoog starten met een poging de term ‘schuldgevoel’ te verhelderen. Ik beperk me tot de pedagogisch relevante term ‘persoonlijk schuldgevoel’. Deze term wordt gebruikt ter aanduiding van een pijnlijke emotie waarbij de persoon de idee heeft zèlf iets te hebben gedaan wat in moreel opzicht niet door de beugel kan. (2) ‘Persoonlijk schuldgevoel’ is behalve van de bovengenoemde termen tevens te onderscheiden van ‘collectief schuldgevoel’. Voor deze laatste emotie geldt namelijk dat de persoon die haar ervaart zich als groepslid medeverantwoordelijk voelt voor wat andere leden van zijn groep hebben misdaan. (cf. Buruma, 1994; Jaspers, 1971).
Vervolgens wordt de these verdedigd dat ‘persoonlijk schuldgevoel’ een grondbegrip is van de morele opvoeding. De dispositie tot het ervaren van schuldgevoel is een karakteristieke eigenschap van de morele persoon (d.i. iemand die zich morele principes en idealen heeft eigengemaakt). Tevens kan deze dispositie worden aangemerkt als een nastrevenswaardig ideaal voor de morele opvoeding. Echter, deze positieve (normatief-evaluatieve) waardering van schuldgevoel is niet onomstreden. Daarom zal ik kort ingaan op argumenten tegen het cultiveren van deze morele emotie.